Zabawa zajmuje ważne miejsce w życiu dzieci na całej planecie. I słusznie, bo to dzięki niej zdobywają one cenne zdolności.
W trakcie swobodnej aktywności ćwiczą kreatywność, rozwiązywanie trudności oraz budowanie relacji z dorosłymi i kolegami. Zabawa, choć motywowana przyjemnością, nie ogranicza się wyłącznie do niej. Jest aktywnością zorganizowaną, opartą na wewnętrznych regułach akceptowanych przez dziecko. Warto zauważyć, że to często sami uczestnicy spontanicznie tworzą zasady (np. w grach ruchowych), a sama zabawa traci sens bez tych umownych ograniczeń. Reguły te są elastyczne i podlegają negocjacjom, lecz ich istnienie – zarówno w formie jawnej, jak i ukrytej – odgrywa kluczową rolę w rozwoju dzieci przedszkolnych.

     Zabawa to także aktywność charakteryzująca się różnorodnością i symbolicznym charakterem. Każde jej odtworzenie może wyglądać nieco inaczej - dziecko wprowadza modyfikacje, testuje nowe rozwiązania, eksperymentuje. Nie znaczy to jednak, że nie posiada ulubionych form zabawy, do których chętnie wraca. Nawet w przypadku znanych aktywności maluch rzadko powiela je w identyczny sposób. Symboliczny wymiar zabawy przejawia się natomiast w nadawaniu zwykłym czynnościom szczególnego, często wyimaginowanego znaczenia.

     W przypadku dzieci ze spektrum autyzmu zabawa wygląda nieco inaczej. Badacze zwracają uwagę, że można ją efektywnie wykorzystywać w terapii, np. do rozwijania umiejętności społecznych i komunikacyjnych. Jednocześnie deficyty w tej sferze często wiąże się z zaburzeniami teorii umysłu, trudnościami w integracji informacji (centralna koherencja) czy nadwrażliwością sensoryczną.

     Zabawa dzieci z ASD wymaga szczególnego zaplanowania. Aby stała się przyjemnością, często konieczna jest faza przygotowawcza. Istotne jest tworzenie przejrzystych reguł współpracy, które stanowią podstawę rozwoju społecznego i budowania więzi. Specjalista musi dbać o różnorodność aktywności, starannie dobierać materiały i łagodnie wprowadzać nowe elementy, przeciwdziałając utrwalonym schematom zachowań.

      Dla dzieci w spektrum autyzmu nauka zabawy wymaga specjalnego podejścia, zwanego treningiem zabawy. Skuteczne prowadzenie takiego treningu opiera się na kilku fundamentalnych zasadach. Pierwsza dotyczy przygotowania przestrzeni - dzieci z ASD często doświadczają nadwrażliwości sensorycznej i mają trudności z selekcją bodźców. Nadmiar zabawek, szczególnie tych o intensywnych kolorach, fakturach czy dźwiękach, może utrudniać skupienie uwagi na interakcji z dorosłym. Dlatego zaleca się:

• ograniczenie liczby przedmiotów w polu widzenia dziecka
• przygotowanie wyłącznie niezbędnych akcesoriów do danej aktywności (np. w specjalnie oznaczonym pojemniku)
• stopniowe wprowadzanie nowych elementów (np. rozpoczynając budowanie wieży od kilku klocków, a dopiero później zwiększając ich liczbę)
•  

     Optymalne przygotowanie przestrzeni znacząco ułatwia nawiązanie relacji podczas wspólnej aktywności. Warto zadbać o wyraźne wizualne rozgraniczenie obszaru zabawy, na przykład używając dywanu w kolorze, który dziecko lubi. Istotne jest precyzyjne określenie przestrzeni jej zasięg powinien być łatwo rozpoznawalny, np. dzięki odpowiedniemu ustawieniu mebli. Przemyślana aranżacja przestrzeni stanowi kluczowe narzędzie komunikacyjne - pomaga dziecku zrozumieć miejsce zabawy, używane przedmioty oraz czas rozpoczęcia i zakończenia aktywności.

     Planowanie czasu - podczas zabawy dorosły musi wykazać się uwagą i zaangażowaniem, podczas gdy dla dziecka nawet podstawowa aktywność w przestrzeni stanowi dużą trudność. Dlatego zaleca się rozpoczynać od zabaw krótkotrwałych, z jasno określonym czasem trwania. Dla optymalnego efektu należy zaplanować zabawę trwającą krócej niż typowy czas skupienia dziecka. To sprawi, że z dużym prawdopodobieństwem zakończycie aktywność przy utrzymanym zainteresowaniu, co zbuduje pozytywne skojarzenia u obu stron. Stopniowe wydłużanie czasu jest możliwe, ale zawsze warto przerywać w momencie największego zaangażowania.

     Systematyczność i konsekwencja - przewidywalny schemat zabawy jest niezwykle istotny dla dzieci ze spektrum. Najlepiej, gdy odbywa się w znanym miejscu, o stałej porze lub po konkretnych czynnościach, z wyraźnymi sygnałami początku i końca. Gdy dziecko oswoi się ze schematem zabawy, można ostrożnie ją modyfikować. Zmiany należy wprowadzać pojedynczo, modyfikując tyklo jeden element na raz. Pamiętajmy, że modyfikacje dotyczą nie tylko zasad czy rekwizytów, ale głównie relacji społecznych. Samo obserwowanie toczących się piłek z dorosłym to za mało, by oczekiwać gotowości do naprzemiennej zabawy - w takiej sytuacji potrzebne będzie wcześniejsze przećwiczenie prostszych interakcji.

      Jak tworzyć warunki sprzyjające utrzymaniu chęci do aktywności? Dzieci ze spektrum autyzmu często nie czerpią motywacji z tych samych źródeł co ich rówieśnicy. To, co dla typowego dziecka jest naturalnym bodźcem do działania (nawet drobna przyjemność czy obserwacja innych), u dzieci ze spektrum autyzmu może nie wywoływać żadnej reakcji. Dlatego proces nauki wymaga szczególnego podejścia - kluczowe jest stworzenie jasnej struktury oraz wykorzystanie indywidualnych mocnych stron dziecka, np. jego zdolności wzrokowych. Kluczowe jest, aby przedmioty i aktywności, które przygotowujemy dla dziecka, wzbudzały jego wewnętrzną motywację. Dzięki temu możemy nawiązać z nim kontakt podczas wspólnego działania, dzielić się doświadczeniami, uczyć je umiejętności społecznych, a następnie stopniowo kierować jego zainteresowanie na nowe propozycje.      

     Skupialiśmy się dotąd na motywacji pozytywnej, ale równie istotne jest unikanie jej przeciwieństwa – czynników wywołujących dyskomfort. U dzieci ze spektrum mogą one przybierać specyficzną postać: silny wstręt do określonych dźwięków, ruchu, konsystencji, zapachów, a nawet kolorów. Niektóre odmawiają kontaktu fizycznego lub akceptują tylko wybrane jego formy – np. tolerują bujanie, ale drażni je dotyk rąk. Aby nie łączyć w jednej aktywności bodźców atrakcyjnych i tych odrzucających, wystarczy uważnie przyglądać się reakcjom dziecka. Jeśli coś wywołuje jego protest, warto przeanalizować: „Czy to kwestia dźwięku? Dotyku? Innego czynnika?”. Następnie stopniowo modyfikować propozycję, by znaleźć źródło problemu.

Edyta Kwiecień

Literatura:

„Zabawa i interakcje społeczne w autyzmie. 100 pomysłów na wspomaganie rozwoju intersubiektywności.”  Cesarina Xaiz, Enrico Micheli, Grupa Wydawnicza Harmonia, Gdańsk 2022

„Zabawy dla dzieci z aytyzmem”, Magdalena Sabik, Anna Szczypczyk, Grupa Wydawnicza Harmonia, Gdańska 2019

„Zabawa we wspomaganiu dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu” [w ] „Niepełnosprawność – Zagadnienia, Problemy, Rozwiązania.” Nr IV/2023(49), Katarzyna Stein-Szała