Spektrum autyzmu – przegląd
i porównanie głównych nurtów terapeutycznych (behawioralny, poznawczy, neurorozwojowy)
w edukacji.

     Próby zrozumienia patomechanizmów autyzmu oraz opracowania efektywnych strategii terapeutyczno-edukacyjnych są przedmiotem intensywnych badań od wielu lat. Choć behawioralne, poznawcze i neurorozwojowe metody terapii autyzmu zgadzają się, że jego przyczyną są nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu nerwowego, to każda z nich inaczej podchodzi do procesu terapii.

    W paradygmacie behawioralnym zakłada się, że poza czynnikami genetycznymi, zachowania kształtowane są przez środowisko, zaś autyzm jako specyficzny wzorzec zachowań przejawiających się zarówno ich nadmiarem, jak i niedoborem. Deficyt behawioralny to brak umiejętności, które powinny pojawić się na danym etapie rozwoju w porównaniu z normą wiekową. Nadmiary behawioralne to zachowania nieadekwatne rozwojowo, które u dziecka występują zbyt często lub zbyt intensywnie, podczas gdy u jego prawidłowo rozwijających się rówieśników nie pojawiają się wcale lub w takim nasileniu. W perspektywie behawioralnej zakłada się, że autyzm wynika z niedopasowania układu nerwowego do typowych wymagań środowiska, co utrudnia naturalne uczenie się.
Jednak dzięki odpowiednio dostosowanej terapii z wyraźnymi bodźcami i konsekwencjami wpływającymi na zachowanie możliwe jest skuteczne kształtowanie umiejętności. Terapia behawioralna jest dyrektywna, ponieważ terapeuta aktywnie wyznacza cele i kieruje procesem uczenia.
Zachowania osób z autyzmem postrzega się jako leżące na tym samym kontinuum co u osób neurotypowych, a celem terapii jest zbliżenie ich funkcjonowania do środka tego spektrum. Założenie to, mimo że optymistyczne (akcentujące możliwość skutecznego uczenia osób z autyzmem pomimo ich deficytów), bywało błędnie utożsamiane z przymusową normalizacją, co stało się przedmiotem licznych kontrowersji. Pracując z osobą z autyzmem, terapeuta behawioralny skupia się na trzech głównych zadaniach: nauczeniu nowych, przydatnych umiejętności, wyeliminowaniu zachowań utrudniających naukę i codzienne życie, oraz zapewnieniu, że zdobyte kompetencje utrzymają się w czasie i pojawią w różnych sytuacjach. Rozwijanie pożądanych zachowań polega na wzmacnianiu tych, które dziecko już częściowo posiada, oraz stopniowym budowaniu całkiem nowych umiejętności. Jednocześnie, redukcja problemowych zachowań tworzy przestrzeń dla efektywnej nauki. Według behawiorystów, kluczowym elementem efektywnej nauki u osób z autyzmem jest generalizacja umiejętności  czyli zdolność do zastosowania wyuczonych zachowań w nowych kontekstach, różnych środowiskach i z różnymi osobami.

     Rozwój nurtu poznawczego w terapii autyzmu był odpowiedzią na pewne ograniczenia podejścia behawioralnego. Specjaliści dostrzegli, że choć metody behawioralne dobrze sprawdzają się w nauczaniu konkretnych umiejętności (jak ubieranie się czy naśladowanie gestów), to nie wystarczają do rozwijania bardziej złożonych kompetencji społecznych i komunikacyjnych głównie dlatego, że trudno je uogólniać na różne sytuacje.
W odpowiedzi na to, terapia zaczęła kłaść większy nacisk nie na pojedyncze umiejętności, ale na ogólne rozumienie sytuacji społecznych, w tym na rozwijanie teorii umysłu. Teoria umysłu (mentalizacja) to zdolność rozumienia stanów mentalnych innych osób. U osób z autyzmem obserwuje się jej deficyty ("ślepota umysłu"), objawiające się trudnościami w interpretacji przekonań, emocji
i intencji innych ludzi.  Pozwala nie tylko wnioskować o cudzych myślach, ale też wykorzystywać tę wiedzę do przewidywania zachowań, co jest kluczowe w interakcjach społecznych.
Dwa ważne procesy myślowe pomagające zrozumieć autyzm to: centralna koherencja czyli umiejętność łączenia informacji w logiczną całość. Osoby z autyzmem często widzą szczegóły lepiej niż inni, ale mają kłopot z ich połączeniem w większy obraz. Funkcje wykonawcze  nasz "wewnętrzny menedżer", który pomaga planować, kontrolować zachowanie i dostosowywać się do zmian. Prawdopodobnie dobrze rozwinięte mogą być ważniejsze dla szkolnych i zawodowych sukcesów niż sam poziom IQ.

     Psychologia rozwojowa bada, jak kształtuje się psychika dziecka, uwzględniając procesy zachodzące w mózgu. Kluczowe założenie tego nurtu to postrzeganie każdego dziecka, także tego z zaburzeniami rozwoju, jako niepowtarzalnej osoby, która stale się zmienia,
ma swoje specyficzne potrzeby i wyjątkowy sposób postrzegania świata. Nurt neurorozwojowy łączy te koncepcje z najnowszą wiedzą o pracy mózgu. Choć współczesne techniki obrazowania mózgu (jak fMRI czy EEG) pozwoliły w ostatnich latach lepiej zrozumieć jego funkcjonowanie, to mechanizmy odpowiedzialne za autyzm - mimo wykrycia wielu różnic w budowie i pracy układu nerwowego - nadal nie są do końca poznane.

     Teorie wskazują, że autyzm wynika z zaburzonego rozwoju połączeń neuronalnych odpowiedzialnych za społeczne uczenie się. Terapia ma na celu tworzenie nowych ścieżek neuronalnych, poprawiających reakcje i rozumienie społeczne. Różne metody terapii skupiają się na: uczeniu przez konsekwencje (behawioralne), rozwoju myślenia (poznawcze) lub stymulacji zmysłów (integracja sensoryczna). Współczesne nurty terapeutyczne wykazują tendencję do wzajemnego przenikania się. Behawioralni terapeuci coraz więcej uwagi poświęcają indywidualnym preferencjom, podczas gdy specjaliści od neurorozwoju chętniej stosują techniki behawioralne, takie jak analiza zadań czy system wzmocnień. Współczesna edukacja coraz częściej łączy różne metody terapii ASD. Celem tekstu jest pokazanie, jak ważny jest przemyślany dobór technik, które rzeczywiście poprawiają funkcjonowanie dziecka. Podkreśla się także pilną potrzebę prowadzenia systematycznych badań nad skutecznością stosowanych w Polsce zintegrowanych metod terapii.

Edyta Kwiecień

Literatura:

„Ślepota umysłu. Autyzm, a teoria umysłu.”, Simon Baron-Cohen, Grupa wydawnicza Harmonia, Gdańsk 2023

„Terapia i edukacja osób z autyzmem. Wybrane zagadnienia.”, Pod red. Doroty Danielewicz, Ewy Pisuli, Warszawa 2003

„Integracja sensoryczna w autyzmie”, B. Odowska – Szlachcic, Wydawnictwo Harmonia, 2018

„Funkcje wykonawcze, a funkcjonowanie  dziecka w środowisku przedszkolnym i szkolnym.” Anna Brzezińska, Anna Nowotnik, Edukacja, 1(117) , 2012

„Spektrum autyzmu-od diagnozy i terapii do integracji i inkluzji”, Redaktorzy: Tadeusz Pietras, dorota Podgórska-Jachnik, Kasper Sipowicz, Andrzej Witusik, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2022