Pojęcie arteterapii wciąż jest równie wieloznaczne jak w latach 90., gdy wkroczyło do Polski na fali zachodnich trendów. Choć termin pojawił się u nas już w połowie lat 80., zaimportowany równolegle z Niemiec i Wielkiej Brytanii, nie przyniósł ze sobą spójnej teorii ani metodologii. W efekcie mianem arteterapii zaczęto określać rozmaite działania – od terapii zajęciowej po wychowanie estetyczne – mimo że wiele z nich funkcjonowało wcześniej pod innymi nazwami i miało ugruntowaną pozycję. Dziś polska arteterapia, choć inna niż jej zachodnie odpowiedniki, ma własną dynamikę i znaczenie. Jak zauważył Wiesław Karolak, jej sednem pozostaje "terapia przez twórczość – to twórcza terapia" – ale właśnie ta otwartość na interpretację sprawia, że trudno o jedną definicję.

     Termin „terapia przez twórczość” bywa dziś nadużywany, często traktowany jako synonim arteterapii. Tymczasem ma on wyraźnie zaznaczać, że chodzi o sam proces tworzenia, a nie o sztukę jako produkt. Prof. Andrzej Wojciechowski przekonuje nawet, że określenie „terapia przez sztukę” jest nieadekwatne – sztuka może bowiem wywoływać napięcie lub destabilizację. Dla niego „terapia przez twórczość” to termin zakorzeniony w ideach, podkreślający aktywność, zaangażowanie i transformujący potencjał aktu tworzenia.

     Arteterapia znajduje zastosowanie w wielu dziedzinach – zarówno w rozwoju osobistym, jak i w terapii klinicznej. Można ją spotkać w szpitalach, poradniach, ale też w gabinetach prywatnych, gdzie często przypomina klasyczną psychoterapię.

     Ta wyjątkowa forma pracy terapeutycznej daje możliwość głębszego zrozumienia siebie – swoich emocji i doświadczeń. Poprzez odpowiednio dobrane techniki twórcze, pomaga:

• rozpoznawać i zmieniać nieadaptacyjne wzorce myślenia i zachowania (w nurcie poznawczo-behawioralnym)
• analizować i przepracowywać trudne doświadczenia (w podejściu analitycznym)
• rozwijać potencjał i znajdować kreatywne rozwiązania (w ujęciu humanistycznym)

Dzięki temu wzrasta samoświadomość i poprawiają się zdolności radzenia sobie z wyzwaniami życiowymi. Arteterapia staje się więc nie tylko metodą wyrażania siebie, ale przede wszystkim skutecznym narzędziem zmiany.

     Dla dzieci z niepełnosprawnościami, w tym z autyzmem, arteterapia stała się jedną z kluczowych metod terapeutycznych. Łącząc różne dziedziny sztuki, oferuje ona różnorodne formy oddziaływań dostosowane do indywidualnych potrzeb: 

• muzykoterapię – terapeutyczne wykorzystanie dźwięków i rytmu, 
• biblioterapię – pracę z tekstem, obrazem i filmem, 
• choreoterapię – ekspresję poprzez taniec i ruch, 
• teatroterapię – odgrywanie ról i scenek, 
• zajęcia plastyczne – twórczość z wykorzystaniem różnorodnych materiałów. 

     Dla dzieci ze spektrum autyzmu, które często zmagają się z trudnościami w komunikacji, arteterapia staje się bezpieczną przestrzenią do wyrażania emocji. Poprzez sztukę mogą one pokazać to, co trudno im przekazać słowami. Ta forma terapii nie tylko pobudza wszechstronny rozwój, ale także wzmacnia samoświadomość i poczucie sprawczości, pomagając jednocześnie redukować napięcie i agresję. 

     Szczególną rolę w arteterapii odgrywa muzyka, która działa wyciszająco, a jednocześnie stymuluje rozwój słuchu, mowy, koordynacji ruchowej i koncentracji. Zajęcia muzyczno-ruchowe, uwielbiane przez dzieci, pozwalają na zaspokojenie naturalnej potrzeby aktywności fizycznej i wyrażania emocji. Dla dzieci autystycznych muzyka staje się mostem ułatwiającym nawiązywanie kontaktów społecznych i przełamywanie sztywnych wzorców zachowań. 

     W przedszkolach i placówkach specjalnych elementy arteterapii – zwłaszcza muzykoterapia, teatroterapia i zajęcia plastyczne – są nieodłączną częścią codziennej pracy pedagogicznej. Dzięki swojej uniwersalności i atrakcyjności, terapia przez sztukę otwiera przed dziećmi nowe możliwości rozwoju i komunikacji.

     W pracy z dziećmi przedstawienia teatralne opierają się na prostych, znanych bajkach lub specjalnie tworzonych historiach dostosowanych do możliwości uczestników. Kluczową rolę odgrywa ruch i muzyka, które - podobnie jak fabuła i role - są indywidualnie dopasowywane do potrzeb każdego dziecka. Proces przygotowania spektaklu wymaga licznych prób, podczas których terapeuci stopniowo wprowadzają dzieci w świat przedstawienia, dbając o jego zrozumiałość. 

     Magia teatru polega na autentycznym przeżywaniu emocji w bezpiecznym, fikcyjnym świecie. Dzięki udziałowi w przedstawieniach dzieci: 

• uwalniają nagromadzone emocje 
• rozwijają umiejętności komunikacyjne 
• budują samoświadomość i akceptację siebie 
• uczą się współpracy w grupie 
• rozwijają wrażliwość społeczną 

    Terapia poprzez sztuki plastyczne stopniowo zachęca dzieci do swobodnego wyrażania siebie za pomocą farb, kredek i innych materiałów. Tematyka prac oraz techniki plastyczne są zawsze dostosowane do możliwości psychoruchowych uczestników. Powstające w trakcie zajęć prace to unikalne odbicie wewnętrznego świata dziecka - jego nastrojów, pragnień i emocji towarzyszących procesowi tworzenia. 

Dzięki arteterapii dzieci zyskują: 

• alternatywny sposób komunikacji ze światem 
• możliwość wyrażenia zarówno pozytywnych, jak i trudnych emocji 
• przestrzeń do twórczej samorealizacji 
• narzędzia do lepszego rozumienia siebie i otoczenia 

Obie formy terapii - teatralna i plastyczna - stanowią dla dzieci bezpieczną przestrzeń do eksperymentowania, wyrażania siebie i budowania ważnych kompetencji społeczno-emocjonalnych.

Edyta Kwiecień

Literatura:

„Arteterapia dla dzieci i młodzieży. Scenariusze zajęć”, Wiesław Karolak, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2019

„Akademia arteterapii – od praktyków dla praktyków. Podręcznik arteterapii wraz ze scenariuszami zajęć.”, Anna Sikorska, Katarzyna Góralczyk, Monika Ostrowska – Cichy, Anna Wangin Dmyterko, Difin, Warszawa 2022

„Arteterapia w budowaniu odporności psychicznej dzieci. Pomysły na zajęcia i zabawy od 5 roku życia.”, Ewa Baranowska – Jojko, Aleksandra Pyrzyk – Kuta, Difin, Warszawa 2025