TEORIA FUNKCJI WYKONAWCZYCH

Kolejną teorią wyjaśniającą przyczyny zaburzeń ze spektrum autyzmu jest teoria deficytów funkcji wykonawczych ( zarządzających). Termin ten odnosi się do powiązanych ze sobą wyższych funkcji poznawczych, które poprzez podjęcie odpowiednich działań lub zachowań, nakierowane są na konkretny cel. Są to zdolności takie jak: planowanie, rozwiązywanie problemów, kontrola uwagi, elastyczność poznawcza, pamięć robocza oraz monitorowanie wykonywania zadań i regulacja emocji. Działanie funkcji wykonawczych wiąże się z aktywnością kory przedczołowej, a newralgiczny okres ich rozwoju przypada między 3. a 6. rokiem życia. Dotychczasowe badania wskazują na występowanie zależności między zaburzeniami funkcji zarządzających a intensyfikacją cech ze spektrum autyzmu.

Co się dzieje, gdy funkcje wykonawcze są zaburzone? Dochodzi do problemów z organizacją, z podejmowaniem działań złożonych, ale również i z prostymi, codziennymi zadaniami, np. z myciem się, ubieraniem czy sprzątaniem. Dziecko w spektrum autyzmu może mieć problem ze zdefiniowaniem konkretnej sytuacji jej jako problemowej, jak również z wdrożeniem działań mających ją naprawić lub doprowadzić do korekty. Na przykład, jeśli poprosimy dziecko o przyniesienie zabawki, która znajduje się pod koszem, na którym leży stos książek, może dojść do sytuacji, gdzie dziecko się pogubi. Jak wyciągnąć tą zabawkę? Dla osób zdrowych oczywistym będzie, że najpierw należy ściągnąć książki, następnie zabrać kosz i wyciągnąć zabawkę. Przy zaburzeniach funkcji wykonawczych, dziecko będzie mieć kłopot z wykonaniem polecenia - wybraniem odpowiedniej strategii (przecież można po prostu złapać kosz, choć książki wtedy pospadają) i zaplanowaniem działania.

Planowanie wiąże się z poczuciem czasu, które również może być zaburzone. Dzieci ze spektrum autyzmu często nie potrafią oszacować, ile czasu zajmuje im dana czynność, w związku z tym, nie będą w stanie zaplanować kolejnych etapów zadania i zmieścić się w czasie lub zaplanowanie wykonania danej czynności zajmie im o wiele więcej czasu niż samo wykonanie zadania.

Również jeśli poprosimy dziecko o zbyt wiele rzeczy na raz, np. skończ jeść, potem posprzątaj zabawki, a następnie podaj mi książkę i Ci poczytam, będzie ono miało problem z zapamiętaniem wszystkich tych poleceń i utrzymaniem ich w pamięci roboczej oraz z zaplanowaniem ich w odpowiedniej kolejności. Dlatego dobrze jest udzielać instrukcji po wykonaniu poszczególnych etapów. Można także zastosować pomoce wizualne obrazujące poszczególne etapy zadania.

W przypadku elastyczności poznawczej, dzieci z ASD skłonne są do zachowania sztywności myślenia, schematów, których już się nauczyły, i z których bez większych problemów korzystają na co dzień. Najmniejsze zmiany będą powodować u nich trudności w adaptacji do nowej sytuacji oraz frustrację. Na przykład, jeśli dziecko zawsze używa tego samego talerzyka podczas posiłku, ale akurat jest on w zmywarce, dziecko może odmówić posiłku na innym naczyniu. Jeśli zawsze zakłada najpierw buty, a potem kurtkę, odwrócenie tej kolejności może spowodować, ze dziecko nie będzie wiedzieć co ma robić dalej.

Jednak to, że dzieci opierają się na pewnych schematach, nie oznacza, że będą czynności te wykonywać automatycznie. Podczas gdy dziecko neurotypowe pójdzie umyć zęby i nie będzie poświęcało temu myśli. Dziecko w spektrum autyzmu będzie się skupiało na tym, ile pasty nałożyć na szczoteczkę, jak dokładnie umyć każdy ząbek itp. Będzie poświęcać zwykłym i codziennym czynnościom więcej czasu, energii, skupienia.

Kontrola uwagi i płynne przechodzenie od jednej czynności do innej również mogą ulegać zaburzeniu. Wyobraźmy sobie, że w przedszkolu jest czas na kolorowanki. Jednak za jakiś czas następuje zmiana – teraz ćwiczymy pisanie literek. Dzieci ze spektrum autyzmu mogą mieć problem z zakończeniem jednej czynności i płynnym przejściem do drugiej. Zamiast pisać literki w linijkach, mogą nadal kolorować obrazki na stronie książeczki.

Co można więc zrobić, aby wesprzeć dzieci w spektrum autyzmu i pomóc im niejako wypełnić deficyty w funkcjach wykonawczych?

1. Pomoce wizualne – dobrze jest wspomagać dzieci bodźcami wizualnymi np. na półkę z zabawkami nakleić zdjęcie zabawek, żeby dziecko wiedziało, gdzie ma je odłożyć po skończonej zabawie lub umieścić obrazkową instrukcję umycia rąk nad zlewem. W takim przypadku dziecko wie, co i jak zrobić oraz jaki ma być efekt.

2. Dzielenie zadań na mniejsze części – zwłaszcza w przypadku zadań bardziej skomplikowanych lub długich list do wykonania. Pomoże to w lepszym zapamiętaniu i zaplanowaniu strategii działania.

3. Timer – używanie timerów czy minutników może pomóc dziecku w rozeznaniu czasowym, da mu możliwość kontroli upływu czasu oraz może pomóc w płynniejszym kończeniu zadań i rozpoczynaniu nowych.

4. Dawanie dziecku szansy – rodzice mogą mieć tendencję do wyręczania dziecka w pewnych sprawach z różnych względów (np. oszczędności czasu). W ten sposób nie dajemy mu szansy, by mogło opanować nowe umiejętności. Na przykład, zamiast zawiązać buty za dziecko, pokażmy mu jak to zrobić, ale nie róbmy tego za nie.

5. Dużo czasu i dużo cierpliwości – tak jak wyżej, aby zdobyć nowe umiejętności i usamodzielnić się potrzeba czasu. Proces ten może być długi, ale pozwolenie dziecku na zrobienie jak najwięcej samemu wyjdzie mu z korzyścią.

Źródło:

Pufund, D. (2020). Funkcje wykonawcze u dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w świetle wybranych badań. EDUKACJA, 153(2), 43-58.

Bennie, Maureen. “Supporting Executive Fucntion in Children With Autism (Part 2).” Autism Awareness Centr Inc., 2018, https://autismawarenesscentre.com/supporting-executive-function-in-children-with-autism-part-2/. Data dostępu: 08.01.2025.