Współczesne podejście do leczenia całościowych zaburzeń rozwoju kładzie duży nacisk na metody niefarmakologiczne. Leki, choć pomocne, nie uwzględniają tak istotnych elementów jak kultura, tradycja czy indywidualna historia rodziny. Dlatego dziś standardem jest łączenie farmakoterapii z psychoterapią. Niestety, w przypadku osób ze spektrum autyzmu ASD psychoterapia może okazać się niewystarczająca lub niemożliwa do realizacji, co skłania specjalistów do szukania innych rozwiązań.

     Muzykoterapia to dziedzina łącząca terapię z muzyką, stosowana w leczeniu zaburzeń somatycznych i psychicznych. Można ją rozumieć zarówno jako praktykę terapeutyczną, jak i naukę zajmującą się leczniczym oddziaływaniem muzyki.

     W metodzie muzykoterapii kluczowe są zasady settningu – określają one ścisłe ramy czasowe i strukturalne przebiegu sesji. W procesie terapeutycznym szczególną rolę odgrywają trzy zjawiska: przeniesienie (emocjonalna postawa klienta wobec terapeuty), przeciwprzeniesienie (odpowiedź terapeuty na te emocje) oraz opór, rozumiany jako obrona przed zmianą mogącą zaburzyć dotychczasowy, choć niesprawny, układ osobowości.

     W procesie muzykoterapii kluczową rolę odgrywa kontrakt terapeutyczny – umowa między terapeutą a pacjentem, regulująca m.in. cel terapii, czas jej trwania, strukturę sesji, miejsce spotkań, zasady odwołań, komunikację pozasesyjną, opłaty, udział rodziny oraz ewentualne nagrywanie sesji.

      Równie ważna jest superwizja, czyli regularne konsultacje terapeuty z bardziej doświadczonym specjalistą (superwizorem). Dzięki temu terapeuta może analizować swoją pracę, rozwijać umiejętności i zapewniać pacjentom bezpieczne i skuteczne oddziaływania terapeutyczne. Muzykoterapia może być prowadzona zarówno w formie indywidualnej, jak i grupowej. Podczas gdy terapia grupowa umożliwia uczestnikom czerpanie korzyści z procesów terapeutycznych zachodzących w grupie, forma indywidualna pozwala na bardziej pogłębioną pracę skoncentrowaną wyłącznie na potrzebach jednostki.

     Podstawowym mechanizmem działania muzykoterapii jest modulacja stanów emocjonalnych. Naukowo udowodniono, że muzyka pobudza te obszary mózgu, które odpowiadają za nasze samopoczucie. Może działać różnorodnie - uspokajać, poprawiać nastrój, ale też pobudzać czy nawet wywoływać silne wzruszenie. Współczesna muzykoterapia wychodzi z założenia, że zdolność do odbioru i tworzenia muzyki jest wrodzona oraz głęboko osadzona w strukturach mózgowych, dzięki czemu może przetrwać nawet znaczące uszkodzenia neurologiczne lub zaburzenia rozwojowe.

     Podstawą pracy muzykoterapeuty jest odpowiednie wykształcenie muzyczne bądź znajomość zagadnień z zakresu muzykologii. Muzykoterapeuci preferują muzykę improwizowaną na żywo, gdyż pozwala ona na wprowadzanie zmian dynamicznie, nawet w trakcie wykonywania utworu – wszystko w celu optymalnego wspierania postępów dziecka z autyzmem (King, 2004). Terapia muzyką odgrywa kluczową rolę w pobudzaniu inteligencji przystosowawczej i emocjonalnej, wpływając na rozwój psychiczny dziecka, w tym na umiejętność autoekspresji, samoświadomość i eksplorację własnych emocji. Wieloznaczność muzyki wynika z faktu, że każdy słuchacz nadaje jej znaczenia w oparciu o własną wrażliwość. Elementy pozamuzyczne (słowa, tytuły) mogą pełnić funkcję drogowskazów, ale sama struktura dźwięków – mimo swej kulturowej specyfiki – pozostawia szerokie pole dla indywidualnej interpretacji.

     Terapia muzyką, poprzez oddziaływanie na komunikację i regulację emocjonalną, stanowi potwierdzoną klinicznie interwencję zmniejszającą nasilenie objawów ASD bez efektów ubocznych. Zaktualizowane wyniki badań wskazują, że muzykoterapia stanowi wartościowe narzędzie terapeutyczne dla dzieci ze spektrum autyzmu, wspomagając rozwój kluczowych obszarów funkcjonowania obejmujących: kompetencje społeczne, komunikację, inicjowanie interakcji, odpowiedź emocjonalną, dostosowanie społeczne oraz budowanie relacji z rodzicami. Wyraźna skuteczność muzykoterapii w pracy z dziećmi z ASD budzi szczególne zainteresowanie, zwłaszcza na tle ograniczonej efektywności większości metod pedagogicznych, wśród których jedynie terapia behawioralna (stanowiąca wariant terapii poznawczo-behawioralnej) wykazuje porównywalne rezultaty. Muzykoterapia stanowi wartościowe narzędzie terapeutyczne dla dzieci ze specjalnymi potrzebami, adresując wielowymiarowo ich potrzeby rozwojowe.

    W polskiej literaturze przedmiotu znaczącą pozycję zajmuje podręcznik autorstwa Sary Knapik-Szwedy, prezentujący autorskie badania jakościowe nad efektywnością muzykoterapii u dzieci ze spektrum autyzmu (ASD). Praca wpisuje się w dominujący paradygmat badawczy współczesnej pedagogiki specjalnej, kładący nacisk na jakościowe analizy procesów terapeutycznych .
 

Autorka systematyzuje następujące podejścia terapeutyczne: 

1. Muzykoterapię Nordoff-Robbins - model skoncentrowany na kreatywności pacjenta i improwizacji muzycznej 

2. Wizualizację kierowaną z muzyką (GIM) - łączącą doświadczenia wizualne z bodźcami dźwiękowymi 

3. Muzykoterapię analityczną (AMT) - wykorzystującą muzykę jako narzędzie ekspresji nieświadomych procesów psychicznych 

4. Neuromuzykoterapię (NMT) - opartą na neuroplastyczności mózgu i stymulacji określonych obszarów neuronalnych 

5. Muzykoterapię społecznościową (CoMT) - akcentującą wymiar grupowy i integracyjny 

6. Portret Muzyczny - technikę diagnozy i terapii poprzez analizę preferencji muzycznych 

7. Mobilną Rekreację Muzyczną (MRM) - formę relaksacji poprzez ruch z muzyką .

Specyficzne zastosowania w terapii ASD

Knapik-Szweda rekomenduje trzy główne modalności terapeutyczne: 

1. Muzykoterapia improwizacyjna.

   - Stopniowe przejście od biernego odbioru muzyki do aktywnego uczestnictwa. 

   - Wykorzystanie instrumentarium Orffa jako narzędzia komunikacji niewerbalnej. 

2. Muzykoterapia kreatywna (Nordoff-Robbins).

   - Ekspresja emocji i budowanie relacji poprzez wspólne tworzenie muzyki.

   - Rozwijanie kompetencji społecznych w kontekście interakcji muzycznych. 

3. Muzykoterapia strukturalna 

   - Zastosowanie elementów muzycznych (rytm, melodia) do organizacji zajęć terapeutycznych 

   - Wykorzystanie przewidywalnych struktur muzycznych w pracy nad lękiem i zaburzeniami integracji sensorycznej

Badania własne autorki, oparte na analizie przypadków dzieci z ASD, ukazują znaczenie relacji terapeutycznej w procesie muzykoterapii. Wykazały one szczególną skuteczność w zakresie: 

- rozwoju komunikacji werbalnej i pozawerbalnej 

- budowania więzi społecznych 

- regulacji emocjonalnej 

- zwiększania elastyczności behawioralnej .

     Muzykoterapia stanowi wartościowe narzędzie w pracy nad zaburzeniami przetwarzania sensorycznego w autyzmie. Poprzez celowo dobrane, powtarzalne doświadczenia muzyczne, umożliwia ona wypracowanie bardziej funkcjonalnych strategii reagowania. Podstawę skutecznej interwencji stanowi znajomość: specyfiki zaburzonych zmysłów, procesów adaptacji organizmu oraz klinicznego zastosowania podstawowych parametrów muzycznych.

     Prawdziwe zrozumienie klinicznej wartości muzykoterapii rodzi się z uświadomienia sobie, że muzyka i emocjonalna ekspresja są głęboko zakorzenione w biologicznej naturze człowieka. W muzyce, niczym w życiu, odnajdujemy fundamentalne napięcie między potrzebą nowości a pragnieniem powtarzalności, między zmianą a trwaniem.

Literatura:

„Spektrum autyzmu-od diagnozy i terapii do integracji i inkluzji”, Redaktorzy:tadeusz Pietras, Dorota Podgórska-Jachnik, Kasper Sipowicz, Andrzej Witusik,Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2022

„Dzieciaki, muzyka i spektrum autyzmu. Jak wykorzystać terapeutyczną moc dźwięków”, Dorita S. Berger, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2023 Kraków

„Znaczenie technik muzykoterapeutycznych we wsparciu rozwoju dziecka z autyzmem”, Sara Knapik-Szweda, Wydawnictwo Difin, 2020 Warszawa

https://arteterapia.pl/zastosowanie-muzykoterapii-u-dzieci-z-autyzmem/

Edyta Kwiecień